6 januari 2006

Vier sterren voor Gaasterland

De Stichting Natuur en Milieu heeft meer dan 100 natuurgebieden grondig verkend en daaruit de vijftig mooiste gekozen. Die werden met sterren beloond, van 1 tot en met 5. Een streek waaraan vier sterren werden toegekend is Gaasterland in Zuidwest Friesland. Eigenlijk een groot eiland, met voor Nederland en zeker voor Friesland heel aparte kenmerken, zoals heuvels en kliffen.

Het landschap zet je op het verkeerde been, Limburg, Oost-Twente, Drenthe? Aan de horizon staan donkere bossen tegen de hemel en daarvoor golven akkers en weiden. Wie zich omdraait ziet dijken en een groot glimmend water. Op een bordje staat: 'strandpaviljoen'. En dit moet Friesland zijn? Gaasterland is uniek, de zuidwesthoek van onze platste provincie houdt zich aan geen enkele regel. Hier hebben de natuurkrachten en later de menselijke hand heel diep ingegrepen en is een voor Nederland zeer eigenzinnig gebied ontstaan. Op het Oudemirdumer Klif, meer dan tien meter boven het IJsselmeer staat een bord met de geschiedenis. Het verwijst ook naar de meer dan tweehonderd vaak zeer zeldzame planten en dieren. Gaasterland werd gevormd in de voorlaatste ijstijd. De gletsjertongen duwden en groeven en er ontstonden drie hoge zandruggen in het verder vlakke landschap. Ze brachten ook keileem, tot zeven meter dik. In de laatste ijstijd dekten droge ijskoude winden heel Nederland toe met meters zand. En zo kwam deze streek aan zijn naam, want gaast betekent 'zandige hoogte'. Het Flevomeer werd ruim duizend jaar geleden Zuiderzee en tot 1932, toen de Afsluitdijk klaar was, knabbelde het zoute water aan het hoge zuideinde van Gaasterland. De steile kliffen ontstonden. Nadat ingenieurs de Zuiderzee hadden getemd tot IJsselmeer stopte de vraatzucht van het water, kwam de begroeiing en daarmee die bijzondere biotoop van de Friese zuidwestkust. Vlak bij het bord daar op het klif zit een buizerd op een paal, tussen sleedoorn en brem, eigenmachtig, onbevreesd voor de toerist op nog geen vijftien meter. Hij past in de toon en sfeer van deze natuur.

Wat verderop is de mens nadrukkelijk aanwezig. 'De Hege Gerzen' is een dagrecreatieterrein, een strand, met zwembad en paviljoen. Het strand kwam er door het leem en zand van de afkalvende kliffen. De inwoners van Oudemirdum en andere dorpen gingen en gaan hier pootjebaden en zon pikken: "Wy geane hjoed nei sé". Nog altijd hebben ze het in Gaasterland over de zee en niet over het meer. De gemeente Gaasterlân-Sleat (Sloten) dekt niet helemaal het gebied dat de geologen en biologen voor Gaasterland hanteren. In het voorlichtingscentrum Mar en Klif (Meer en Klif) op de gezellige brink van Oudemirdum zeggen ze: "Eigenlijk is Gaasterland een eiland. Je moet altijd een brug over om er in te komen, bij Tacozijl in het oosten, onder Stavoren in het westen en bij Woudsend naar boven toe." De 'vlecke' dus geen dorp en geen stad Balk is de hoofdplaats. Het riviertje de Luts door het centrum werd een strakke gracht en in het water spiegelen de trapgevels van huizen van welvaart. Boter, daar verdienden ze hier ooit hun geld mee.

Wie de rust van Gaasterland en zijn plaatsen wil ademen moet eigenlijk de fiets pakken. Al bij binnenkomst na Lemmer loopt er een smalle weg grotendeels langs de dijk naar Stavoren, rechts het IJsselmeer, wat polders en eindeloze vluchten vogels, rechts de akkers, weiden en bossen. Na het Oudemirdumer Klif komt een zandstrand en binnenwaarts het Rijsterbos. Ooit bedekten oerbossen dit landschap. Die verdwenen, maar grote rijkdom bracht later weer groen in het landschap. Het Rijsterbos met lange rechte paden hoort namelijk bij Huis Rijs, dat ooit werd gekocht door een Amsterdamse regent. De Friese adel had geld nodig. De familie Van Swinderen, en vooral Jan, bijgenaamd de God van Gaasterland, richtte veel later zeer bepalend het boslandschap in. Kaphout en eikenschil voor het looien werden verkocht, verschaften arbeid op de droge, arme zandgronden. De bosakkertjes werden in vierkanten toegewezen voor de kap en op de hoek stonden 'nummerbomen', grote exemplaren met een plaatje erop. Wie rondtrekt door de bossen van Gaasterland vindt ze nog steeds. Terug naar de dijk met de Mirnser Klif, vogelparadijs de Mokkebank en dan naar Laaksum. Het kleinste vissersdorp van Europa zeggen ze, een haventje voor enkele bootjes en een handjevol huizen. Het uitzicht brengt alles tot stilstand. Graaf Willem de 4de van Holland kwam hier aan zeilen toen hij de Friezen de les wilde lezen. Ietsje verder, bij het Rode Klif (genoemd naar het unieke rode keileem) is het altijd druk, daar staat het monument dat vertelt van de zeperd, die de graaf haalde. De slag bij Warns werd zijn ongeluk en de fameuze Friese kreet: 'leaver dea as sleaf' is er altijd in gebleven. Via het wat sjieke Bakhuizen en piepklein Kolderwolde met de Fluessen op ruikafstand soms schuiven witte zeilen onbegrijpelijk door het groene laagland brengt Elahuizen stilte en bezinning. Langs de prachtige NHkerk loopt een water naar het grote meer en kieviten hoor je hier van heel ver.

Onderweg stopt een boer met zijn werk. Hij is aan het eggen en zijn twee paardenkrachten hebben witte sokken en een gekamde staart; hallo Ot en Sien. Harich was ooit de plek waar het bestuur van Gaasterland huisde, nu rust het in de schaduw van Balk. Binnen de poorten van Sloten klein maar lieflijk is het vol van toeristen. Langs de Lindengracht en op de hoek van de Voorsteek en Dubbelstraat klinken heel veel talen. De kleinste van de elf Friese steden is dan ook een plaatje, mooi gerestaureerd, alles in stijl en het water onder de Woudsender of Snekerpoort is schoon. Na Sondel waar een betonnen uitkijktoren uit de tijd van de Koude Oorlog overeind en open is gebleven loopt een web van fietspaden door de vele boscomplexen met namen als de Bremer Wildernis, Lycklamabos en de Nijemirdumerheide. Hier floreerde ooit de lijsterjacht en ook de houtsnippen vlogen zich vast om te eindigen in veelal Belgische en Franse keukens. Ze zijn nu net zo veilig als de reeën, de bijzondere vlinders, padden en kikkers, de vele vleermuizensoorten en natuurlijk de das. Deze zwartwitte graver is wel bijna het symbool van Gaasterland. Ongeveer honderd dassenfamilies, die in hun burchten wonen, blijven goed overeind. De jonge aanwas en het verlies aan autoverkeer houden elkaar in evenwicht. Tachtig jaar geleden was het met deze bosgraver gedaan, maar vier decennia jaar later werd de herintroductie een succes. Voor wie houdt van vergezichten en rust, mooie fietspaden en stille dorpen is Gaasterland een bestemming met voldoening, Als 's morgens om acht uur de heldere klank van de Oudemirdumer kerkklok de boeren in het achterland vertelt dat het melktijd is en op de Brink het dorpsleven kalmpjes begint, is jachtig Nederland heel ver weg.

VVV De Friese Kusten , tel: 0900 5400001, zie ook www.friesekust.nl. Het informatiecentrum Mar en Klif, De Brink 4, 8567 JD, Oudemirdum, telefoon 0514 571777, www.marenklif.nl . Hier verkrijgbaar de Gaasterlandse Bossen van Bauke Boersma, prijs: EUR 5,95. Op hetzelfde adres ook VVV Gaasterland

Sloten/Oudemirdum, tel: 0514 571767, email: vvvgaasterland@tref.nl